Najzagonetnije crkve na Balkanu za koje se vezuju brojne legende

Za najveći deo stanovnika na Balkanu istorija srednjeg veka počinje vladavinom dinastije Nemanjić.

Ipak, naravno, to i nije bilo tako.

Mnogi srednjovekovni vladari na ovim prostorima, koji su živeli pre Nemanjića, podizali su brojne građevine od kojih je tek po neka imala sreće da bude restauirana i konzervirana i tako opstane i do današnjih dana.

Vladari koji su našim prostorima vladali u doba pre Nemanjića takođe su podizali crkve. Mnoge od njih stradale su za vreme turske okupacije. Neke su očuvane i do danas, ali je najveći broj onih polusrušenih i napuštenih, obraslih živicom i koje polako bivaju zaboravljene.

Mnogo je primera ovakvih crkava na Balkanskom poluostrvu, a mi vam predstavljamo neke od najvećih zaboravljenih bisera naše srednjovekovne arhitekture.

Crkva u Ošlju kod Stona

Crkva se nalazi u današnjoj Hrvatskoj ispod strmog uzvišenja na kome se, prema legendi, nalazio utvrđeni grad zahumskog vladara Mihaila Viševića koji je bio oblasni gospodar u prvoj polovini X veka.

Ovo je građevina kružne osnove, sa osam polukružnih udubljenja, takozvani osmolist. Na zapadu se nalazi predvorje koje je verovatno dozidano nešto kasnije.

Postoje legende u vezi ove crkve da su u njenoj blizini zakopana zlatna zvona.

Nažalost, crkva je najvećim delom porušena. Danas su ostali samo zidovi, sačuvani od 2 do 4 metara visine.

Crkva Svetog Jovana u Zatonu na Limu

Crkva se nalazi u selu Zatonu kod Bijelog Polja u Crnoj Gori. Osnova je u obliku trolista, sa polukružnim apsidama. Zatonski trikonhos je nastao krajem X ili početkom XI veka, najverovatnije kada se na to područje proširila vlast cara Samuila.

Bazilika u Martinićima

Nalazi se na lokalitetu Gradina kod sela Martinići, kraj Podgorice u današnjoj Crnoj Gori, možda na mestu grada Lontodukla koji pominje Konstantin VII Porfirogenit, srednjovekovni istoričar i vizantijski car.

Pronađene su kamene grede u kojima su uklesani natpis na grčkom i latinskom i koji pominju arhanđela Mihaila, najverovatnije kao patrona crkve. Daljim iskopavanjima pronađeni su još neki fragmenti grčkog teksta koje su pojedini istraživači doveli u vezu sa ktitorom. To bi mogao biti Petar Gojniković, knez srpskih zemalja u periodu od 892. do 918. godine.

Činjenica da su natpisi na grčkom jeziku može ukazati da datiraju u vreme vizantijske vlasti na teritoriji Duklje. Okvirno bi se izgradnja mogla smestiti u period vladavine vizantijskog cara Vasilija I sto je ujedno i vremenski period opšteg pokrštavanja Srba.

Ostaci građevine otkriveni su 1956. godine. Istorijskih podataka o bazilici nema, a sva saznanja o njoj zasnovana su na arheološkim istraživanjima u periodu između 1972. i 1989. godine.

Šestolist u Rogačićima kod Sarajeva

Ostaci ove crkve nalaze se kod sela Blažuj, na pruzi koja vodi od Sarajeva do Mostara u današnjoj Bosni i Hercegovini. O njoj gotovo da nema podataka. Najverovatnije je izgrađena krajem IX i početkom X veka.

Crkva Svetog Đorđa u Zvečanu

Srednjovekovni grad Zvečan nalazi se u blizini Kosovske Mitrovice, na istoimenom brdu, kod ušća reke Sitnice u Ibar. Moguće je da ga je podigao srpski veliki župan Vukan krajem XI. veka. Prvi pomen Zvečana nalazi se u delu vizantijske princeze Ane Komnin, koja navodi da je tu bio sukob njenog oca cara Aleksija I i župana Vukana. U to vreme Zvečan je bio srpski grad.

Za grad i ovu crkvu vezane su legende koje pominju žitijima Stefana Nemanje, koje su napisali njegov sin Stefan Prvovenčani i Domentijan.

Naime, Stefan Nemanja se, prema legendi, pred bitku na Pantinu 1168. godine molio Svetom Đorđu. Kada je bio blizu grada Zvečana, u kome se nalazila crkvica posvećena Svetom Đorđu, veliki župan je poslao jednog od svojih jereja da tamo vrši svenoćnu molitvu, liturgiju i ostala bogosluženja.

Dok se sveštenih odmarao od tih službi, javio mu se Sveti Đorđe u vojničkom liku rečima: “Ja sam sluga Hristov Đorđe, idem u pomoć tvom gospodinu, Nemanji, da pobedi neprijatelje”.

Sutradan je Nemanja, predanje kaže, uz pomoć Svetog Đorđa pobedio svoju braću u bici.

U ovoj crkvi 1321. godine, sahranjen je Konstantin, sin kralja Milutina. U gradu je deset godina kasnije, bio zatočen i najverovatnije ubijen Stefan Dečanski.

Zvečane su Turci osvojili 1396. godine, nakon čega je crkva zapustela, a njeni ostaci otkopani su tek 1957. godine.

Bogorodičina crkva u Toplici

Ovo je zadužbina Stefana Nemanje i nažalost gotovo je potpuno srušena. Nalazi se na levoj obali reke Toplice, blizu ušća Kosanice, na oko tri kilometra istočno od Kuršumlije.

Originalna građevina potiče iz vizantijskog perioda, V ili VI veka, a Nemanja ju je po dolasku u te oblasti obnovio. Tačna godina obnove nije poznata. Okvirno se smešta negde oko 1160. godine, pre nego što je Stefan Nemanja stupio na velikožupanski presto.

Crkva je potpuno zapustela posle 1690. Njene ruševine su prvi put istražene 1921. godine.

Crkva Svetog Tome u Kutima, kod Herceg Novog

Ova crkvica se nalazi u Kutskom polju, u zaseoku Presjeka, blizu brda Dragomira u Crnoj Gori. Okvirno se prema analognim građevinama datuje u drugu polovinu XI veka, a prema predanjima, srušena je krajem XV.

U okviru građevina otkrivena je i vrlo zanimljiva ploča. Podeljena je u dva nivoa. U gornjem nivou, isklesana je tročlana izuvijana lozica, čiji navoji obrazuju četiri kružna okvira u kojima se naizmenično ređaju po dve predstave lava i orla.

Na donjem, glavnom, delu ploče predstavljen je krst ukrašen tročlanim prepletnim trakama u vidu pletenice. Oko njega su dva simetrično postavljena anđela u molitvenom stavu i dva orla raširenih krila, okrenuta ka krstu.

Istraživači smatraju da je ovo predstava ranohrišćanske teme “Obožavanja krsta”, poznate još iz epohe vizantijskog cara Justinijana, gde su orlovi simboli hrišćana-vernika.

U šutu su, 1959. godine pronađeni i mnogi fragmenti fresaka koji se danas nalaze u Zavičajnom muzeju Herceg Novog.

Autor teksta: Natalija Bogdanović/Istorijski Zabavnik