Najtragičniji dan u istoriji Novog Sada dogodio se pre tačno 170 godina, kada je grad satima bombardovan sa Petrovaradinske tvrđave, a vatra se raširila i spalila ono što đulad nisu srušila. Tog, 12. juna 1849. godine Novi Sad je skoro sravnjen sa zemljom i ostao je bez većine stanovnika, a zbog razmera tragedije bečki dvor je imao ideju da potpuno raseli preostalo preživelo stanovništvo, piše 021.
Direktor Istorijskog arhiva Petar Đurđev za 021.rs priča da je pred revolucionarnu 1848/49. godinu Novi Sad imao sto godina samostalne lokalne vlasti i razvijao se kao kulturno, ali i privredno-ekonomsko središte Srba u Austrougarskoj.
Prvi plan i prvih devet ulica prvog Novog Sada
Grad je imao oko 20.000 stanovnika i prvi period revolucije je uspeo da preživi bez većih posledica iako je bilo iseljavanja prvo Srba, a potom i drugih naroda, kao i nestašica hrane i drugih problema.
Petrovaradinsku tvrđavu, a samim tim i Novi Sad, držala je mađarska revolucionarna vojska verna vladi Lajoša Košuta u Budimpešti, dok su u Sremu i Bačkoj uglavnom bile srpske snage, koje su pred tragični jun bile uz bečki dvor i predvođene Đorđem Stratimirovićem pomagale Banu Josipu Jelačiću da potuče budimpeštanske pobunjenike.
Đurđev navodi da je 7. juna komandant jedinica na Petrovaradinskoj tvrđavi Pal Kiš krenuo ka Kaću da potuče austrijske trupe, ali je doživeo poraz i tada je Jelačić trupe usmerio ka Novom Sadu. Austrijanci, Hrvati i Srbi su mislili da će brzo osloboditi Novi Sad, zauzeti Brukšanac (nekadašnje utvrđenje na bačkoj obali na mestu današnjeg Varadinskog mosta) koje je štitilo pontonski most ka Petrovaradinu i tako okružiti utvrđenje.
Istoričari, opet, misle da je bilo i ličnih razloga za napad na Grad i Tvrđavu jer je Jelačić bio rođeni Petrovaradinac, a Stratimirović rođeni Novosađanin.
Mada nisu sačuvani vojni planovi, zna se da su na obodu grada 11. juna bile mađarske trupe koje su pokušale da zaustave austrijsku vojsku.
„Ove tri brigade nisu mogle da ih zaustave i krenule su da se povlače ka Brukšancu i Tvrđavi, a austrijske trupe su polako ulazile u grad i probijale se kroz Novi Sad ka obali Dunava. Nastalo je opšte oduševljenje i svi su mislili da će se sve brzo završiti. U svojim sećanjima Mihail Polit Desančić navodi da je Stratimirović došao u kuću Jovana Hadžića i svojoj tetki, Hadžićevoj supruzi, rekao ‘Brzo pripravite hranu, mi ćemo brzo osloboditi Novi Sad’. Tu sada dolazi do malih sporenja istoričara šta se tačno desilo. Prema jednom svedočenju, sa prostora gde je sada otprilike Trg mladenaca, ispaljen je samo jedan plotun iz topa ka Brukšancu kada je usledio odgovor mađarskih trupa sa Tvrđave, dok drugi izvori navode da je napadnut Brukšanac, ali da nisu uspeli da slome otpor i da je tada počelo i dejstvo topova sa Tvrđave i da su mogli da se povuku“, priča Đurđev za 021.
Novi Sad pre 150 godina bio je teško zamisliv današnjim Novosađanima
Odgovor mađarske revolucionarne vojske na napad na Petrovaradinsku tvrđavu je bio strahovit. Usledili su sati bombardovanja Novog Sada, a prema nekim izvorima, nastavili su se i 13. juna iako su se dan ranije austrijske snage povukle sa Tvrđave. Ono što nisu uništili topovi, uništila je vatra i pljačka koja je usledila.
„Bombardovanje je izvršeno topovima sa Tvrđave, iz Brukšanca i Sremske Kamenice. Kako je krenulo bombardovanje, Ban Jelačić je naredio povlačenje iz više razloga, među kojima je pored jasnog znaka da je nemoguće osvojiti Tvrđavu i to što je vladala epidemija kolere koja je ubijala od 150 do 200 vojnika dnevno. To što se austrijska vojska povukla nije zaustavilo osvetu sa Tvrđave. Kako je većina objekata bila građena od drveta, a tog dana je duvao i jak vetar, požar se brzo prenosio kroz grad što je dovelo do katastrofalnih posledica po arhitektonsko nasleđe Novog Sada. Od 2.812 zgrada koje su tada bile u gradu, 2.004 su potpuno uništene“, navodi Đurđev.
Sve tajne Špilerove kuće u Petrovaradinu
Uništavanje Novog Sada je bilo toliko tragično da je neposredno nakon bombardovanja u samom gradu ostalo tek nekoliko stotina stanovnika, a krajem 1849. godine, kada se posle gašenja mađarske pobune predala i poslednja posada sa Petrovradinske tvrđave, u Beču se razmatralo da se preostali stanovnici rasele. Novosađani su tada uspeli da izmole da se odustane od te ideje. Nakon dobijanja kredita i druge pomoći, počela je obnova grada, a tek 20 godina kasnije će Novi Sad ponovo imati stanovnika kao pre rata i postati „Srpska Atina“.
Direktor Istorijskog arhiva kaže da je u kolektivnom sećanju Novog Sada ostalo malo spomenika koji čuvaju uspomenu na ovaj tragični događaj, a jedan od njih je spomen krst koji se nalazi na Temerinskom putu neposredno nakon mosta na Klisi, kao i nekoliko đuladi koja su uzidana u fasade kuća u Dunavskoj ulici.
„Novi Sad je poprilično zaboravio ovo bombardovanje. Treba pomenuti da je grad do 1849. godine imao izgled orijentalnog grada i danas kad uđete u Almaški kvart, pa vidite Cvetićevu ili Lađarsku ulicu ili Zemljane ćuprije, to je bio Novi Sad 1949. godine. Tada je grad izgubio tu orijentalnu crtu i dobio arhitekturu srednjeevropskog grada, tako da je stari Novi Sad začet 1748. godine nestao i dolazi do novog naseljavanja i izgradnje novih ulica. Faktički to je jedna vododelnica u istoriji grada, jer tada nastaje sasvim drugačiji Novi Sad“, priča Đurđev.
Novi Sad je potom u narednih 170 godina doživeo i druge ratove i bombardovanja, kao i razne tragedije i plavljenja, ali ga nijedan drugi događaj nije toliko izmenio. Sećanje na ovaj tragičan, 12. jun biće danas obeleženo nizom dešavanja u Novom Sadu, pomenima, tribinama i drugim programom.
Dodaj komentar